Celem niniejszej strony jest przedstawienie wybranych aspektów wykorzystania systemu dLibra do tworzenia repozytoriów instytucjonalnych. Strona ta ma charakter uzupełniający w stosunku do reszty dokumentacji systemu i samodzielnie nie stanowi wyczerpującego opracowania. W zamian w stosownych miejscach niniejszej strony zawarto odnośniki do wybranych fragmentów dokumentacji. Strona skonstruowana jest w formie pytań i odpowiedzi - zachęcamy do zgłaszania kolejnych pytań w komentarzach do tej strony lub w serwisie pytań i odpowiedzi Federacji Bibliotek Cyfrowych.
Spis pytań
Czym różnią się od siebie biblioteki cyfrowe i repozytoria instytucjonalne?
W podstawowym zakresie zarówno biblioteki cyfrowe, jak i repozytoria instytucjonalne służą temu samemu celowi: udostępnianiu obiektów cyfrowych wraz z metadanymi, zazwyczaj z podziałem na kolekcje i dodatkowymi narzędziami takimi jak wyszukiwanie, przeglądanie, indeksy itd. Stąd też terminy te często używane są wymiennie, zwłaszcza w kontekście technicznym. Rozróżnienie następuje zazwyczaj na poziomie rodzaju udostępnionych zbiorów. Termin "biblioteka cyfrowa" zwyczajowo stosuje się w kontekście serwisów udostępniających zbiory biblioteczne w postaci cyfrowej (zarówno zbiory będące efektem digitalizacji, jak i zbiory natywnie cyfrowe / born-digital). Z kolei termin "repozytorium instytucjonalne" opisuje serwisy, w których udostępniane są efekty pracy (najczęściej naukowej) osób zatrudnionych w danej instytucji, najczęściej powstające współcześnie. Nie muszą to być materiały oficjalnie wydane - mogą to być np. również prezentacje czy powstające wewnątrz instytucji raporty (np. techniczne). Istnieją różne podejścia do określenia wzajemnej relacji tych systemów - w zależności od kontekstu czasem terminy te używane są wymiennie, czasem mówi się że biblioteka cyfrowa jest terminem szerszym, a repozytorium jest tylko pewnym podzbiorem tego co może pojawić się w bibliotece cyfrowej (np. kolekcją), a czasem podaje się że repozytorium jest czymś ogólniejszym, niż biblioteka cyfrowa gdyż np. obejmuje prace nieobjęte recenzją, niewydane w sposób formalny, a jedynie udostępnione on-line. Do tego można jeszcze dodać terminy takie jak "muzeum cyfrowe" czy "archiwum cyfrowe", które znów są pewnym wariantem opisanych wcześniej systemów różniącym się charakterem udostępnianych zbiorów, sposobem ich opisu (schemat metadanych) czy prezentacji (interfejs użytkownika, usługi dodane).
Poza potencjalnymi różnicami w zakresie charakteru gromadzonych i udostępnianych zbiorów, często podawanym wyróżnikiem repozytoriów cyfrowych jest sposób gromadzenia tych zbiorów. O ile w przypadku typowych bibliotek cyfrowych gromadzenie materiałów i wprowadzanie ich do systemu jest zadaniem pracowników biblioteki, o tyle w przypadku repozytoriów instytucjonalnych często przyjmuje się, że materiały w dużej mierze gromadzone są metodą samoarchiwizacji / self-archivingu, czyli procesu w którym autor pracy przesyła ją np. przez specjalny formularz WWW do systemu repozytorium. Następnie administratorzy/moderatorzy repozytorium weryfikują materiał i decydują o jego udostępnieniu bądź zwróceniu do autora w celu wprowadzenia niezbędnych poprawek. Zależnie od zasad działania, część zmian może być wprowadzana przez administratorów repozytorium (np. uzupełnienie opisu obiektu, przypisanie do stosownych kolekcji) bądź też realizowana automatycznie np. konwersja plików zapisanych w formatach edytowalnych (np. doc) na formaty archiwizacyjne/dystrybucyjne (np. PDF/A). W tego typu sytuacji często realizowana jest również integracja systemu uwierzytelniania pracowników instytucji z systemem uwierzytelniania i autoryzacji repozytorium instytucjonalnego.
Zobacz też:
Czy w ramach jednej instytucji biblioteka cyfrowa i repozytorium to powinny być odrębne inicjatywy czy też lepiej je połączyć?
To zawsze decyzja indywidualna. Poniżej kilka podstawowych zalet jednego i drugiego podejścia:
- Połączenie biblioteki cyfrowej i repozytorium
- Dla użytkowników końcowych: łatwiejszy dostęp do większej liczby obiektów - jeden punkt dostępu do zbiorów biblioteki (cyfrowej) i zbiorów twórczości pracowników danej instytucji.
- Dla dla administratorów/redaktorów biblioteki cyfrowej/repozytorium: prostsze i wygodniejsze zarządzanie gromadzeniem i udostępnianiem - jeden system gromadzenia i udostępniania zbiorów do utrzymania i zarządzania.
- Dla informatyków: prostsze i tańsze utrzymanie systemu - jeden system informatyczny do utrzymania, administrowania, aktualizowania, monitorowania, zabezpieczania, jedna infrastruktura sprzętowa
- Biblioteka cyfrowa i repozytorium jako odrębne inicjatywy
- Dla użytkowników końcowych: łatwiejszy dostęp do specjalizowanego zakresu materiałów - punkt dostępu wyłącznie zbiorów współczesnej twórczości pracowników danej instytucji.
- Dla pracowników instytucji: łatwiejsza możliwość zaprezentowania profilu działalności/dorobku/portfolio własnego i instytucji - dedykowany serwis prezentujący wyłącznie publikacje i inne materiały powstające współcześnie w danej instytucji.
- Dla dla administratorów/redaktorów repozytorium: nowe możliwości promocji repozytorium - możliwość rejestracji w wyszukiwarkach i agregatorach danych i treści naukowych, akceptujących tylko serwisy o profilu pasującym do definicji (otwartego) repozytorium instytucjonalnego.
Analiza zalet tych dwóch teoretycznie alternatywnych podejść może prowadzić do wniosku, że rozwiązaniem oferującym wszystkie zalety jest system, który pozwala w ramach jednej bazy gromadzić różnego rodzaju dane i dzielić je na odrębne interfejsy/portale dopiero na etapie prezentacji. W systemie dLibra podejście takie jest możliwe w oparciu o odpowiednio zaprojektowaną strukturę kolekcji.
Dla przykładu - załóżmy, że chcemy zbudować jeden system gromadzący trzy rodzaje materiałów:
- historyczne zbiory biblioteczne,
- współczesne publikacje pracowników,
- współczesne publikacje objęte prawem autorskim, dostępne tylko na terenie instytucji.
W tym celu można w systemie dLibra zaprojektować następującą strukturę kolekcji:
- (M) Główna kolekcja systemu dLibra
- (A) Biblioteka Cyfrowa Instytucji X
- Kolekcje
- Podkolekcje
- Kolekcje
- (B) Repozytorium Instytucjonalne Instytucji X
- Kolekcje
- Podkolekcje
- Kolekcje
- (C) Otwarte Repozytorium Instytucjonalne Instytucji X
- Kolekcje
- Podkolekcje
- Kolekcje
- (D) Repozytorium Wewnętrzne Instytucji X
- Kolekcje
- Podkolekcje
- Kolekcje
- (A) Biblioteka Cyfrowa Instytucji X
Przykład ten jest złożony, ale jego celem jest oddanie szerokich możliwości zastosowania mechanizmów oferowanych przez system dLibra. Zazwyczaj w systemie dLibra podstawą dla Aplikacji Czytelnika jest główna kolekcja (M), w myśl "prostej zasady jedno wdrożenie = jeden interfejs WWW z kompletem zbiorów". Zamysł przy strukturze kolekcji zaprezentowanej powyżej jest taki, aby głównej kolekcji (M) nie towarzyszył dedykowany portal WWW, a zamiast tego funkcjonować powinny cztery portale bazujące odpowiednio na kolekcjach (A-D). Każdy z tych czterech portali może mieć swoją własną strukturę kolekcji i podkolekcji, a do tego powinna powstać spójna polityka udostępniania zbiorów obejmująca wszystkie portale funkcjonujące w ramach takiego wdrożenia systemu dLibra. Dzięki temu, że w systemie dLibra obiekt może należeć do więcej niż jednej kolekcji możliwe jest przypisanie jednej publikacji do kilku kolekcji widocznych w kilku różnych portalach.
W powyższym przykładzie można by przyjąć np. następujące zasady:
- zdigitalizowane zbiory biblioteczne przypisuję do kolekcji portali (A) i (D),
- wszystkie publikacje pracowników przypisuję do kolekcji portali (A), (B) i (D),
- publikacje pracowników dostępne na otwartych zasadach przypisuję dodatkowo do kolekcji portalu (C),
- współczesne publikacje objęte prawem autorskim, które mają być udostępniane wyłącznie na terenie instytucji przypisuję wyłącznie do kolekcji portalu (D).
Przy takich założeniach uzyskujemy:
- portal (A), zawierający informacje o wszystkich (bibliotecznych i repozytoryjnych) zbiorach, które Instytucja X posiada i może udostępniać publicznie bądź takich, które są utworami pracowników Instytucji X;
- portal (B), zawierający informacje o wszystkich utworach pracowników Instytucji X;
- portal (C), zawierający informacje o wszystkich utworach pracowników Instytucji X, które są dostępne na otwartych zasadach;
- portal (D), zawierający wszystko to co portale (A-C) oraz informacje o publikacjach, które udostępniamy tylko na terenie Instytucji X.
Dostęp do publikacji w portalu (C) jest w całości otwarty, natomiast dostęp do publikacji w portalach (A) i (B) może być autoryzowany w razie potrzeby. Dostęp do portalu (D) jest w całości ograniczony do zakresu adresów IP sieci lokalnej Instytucji X. Na terenie Instytucji X najlepiej korzystać z portalu (D). Poza instytucją, w zależności od preferencji użytkownik może korzystać z portali (A), (B) lub (C). Ponadto portale (B) i (C) można promować i rejestrować odpowiednio jako repozytorium instytucjonalne i otwarte repozytorium instytucjonalne,
Zobacz też:
dLibra to system do budowy bibliotek cyfrowych, czy można więc na jego bazie tworzyć repozytoria instytucjonalne?
Istotną cechą repozytoriów instytucjonalnych jest możliwość samodzielnego deponowania prac przez autorów (tzw. self-archiving, samoarchiwizacja). Czy dLibra to wspiera?
Chcę udostępniać materiały na otwartych licencjach oraz materiały, do których dostęp mogą mieć tylko pracownicy mojej instytucji. Czy powinienem zbudować dwa odrębne repozytoria czy też warto i da się to połączyć w jeden system?
Jak w systemie dLibra mogę połączyć bibliotekę cyfrową i repozytorium instytucjonalne?
Zależy mi na widoczności materiałów z mojego repozytorium w Google Scholar. Czy dLibra wspiera to w jakiś sposób?
Zależy mi na widoczności materiałów z mojego repozytorium w Google Books. Czy dLibra wspiera to w jakiś sposób?
W mojej instytucji funkcjonuje wydawnictwo, które wydaje i sprzedaje przez internet książki, skrypty i czasopisma powstające u nas. Czy mogę w jakiś sposób uwzględnić te zasoby w repozytorium instytucjonalnym?
Autorzy z mojej instytucji publikują swoje prace w międzynarodowych wydawnictwach, które udostępniają artykuły odpłatnie. Czy mogę w jakiś sposób uwzględni te zasoby w repozytorium instytucjonalnym?
Czy mogę w repozytorium gromadzić również informacje na temat publikacji, których treść nie jest w żaden sposób dostępna on-line?
W mojej instytucji pracuje kilka tysięcy pracowników naukowych. Planujemy gromadzić wszystkie publikacje pracowników w repozytorium i być może wprowadzić również mandat Open Access. Czy kilka tysięcy użytkowników równocześnie wprowadzających swoje prace nie spowoduje przeciążenia systemu?